Logopeda kojarzony jest głównie z pracą z dziećmi w wieku przedszkolnym, szkolnym lub z osobami dorosłymi. Ale po co iść do logopedy z noworodkiem, czy niemowlęciem? Przecież nawet jeszcze nie zaczęło mówić!
Świadomość dotycząca obejmowania opieką logopedyczną od urodzenia dziecka zagrożonego nieprawidłowym rozwojem lub niepełnosprawnego jest ciągle mała. Nieprawidłowości w rozwoju, które mogą mieć wpływ na warunki kształtowania się mowy można zaobserwować już w pierwszym roku życia. Ich wykrycie stanowi sytuację, w której należy interweniować, aby nie dopuścić do nieodwracalności zaburzenia lub łagodzić jego ewentualne skutki. Należy bowiem pamiętać, że kolejnych etapów rozwoju, które osiąga dziecko, nie można traktować odrębnie. Stanowią one płynną całość. Jeden często przechodzi w kolejny i bez niego nie mógłby prawidłowo zaistnieć. To trochę jak z wchodzeniem po wysokich schodach… Żeby wejść na drugi stopień, trzeba najpierw stanąć na pierwszym.
Wprowadzenie opieki logopedycznej już w pierwszym roku życia dziecka zdecydowanie zwiększa szanse na zapobiegnięcie pogłębienia się deficytów. Celem logopedy wczesnej interwencji, jest niedopuszczenie do rozwoju patologii twarzy i narządów mowy, wzmocnienie mięśni warg, języka i podniebienia miękkiego, a także stymulowanie obszaru ustno-twarzowego, które najefektywniejsze jest właśnie w pierwszych miesiącach życia dziecka. Nieukształtowany jeszcze ośrodkowy układ nerwowy wykazuje dużą plastyczność, jest podatny na postępowanie terapeutyczne. Daje to możliwość korekcji zaburzonych funkcji i kompensacji deficytów w czasie, kiedy proces „uczenia się mózgu” poprzez odbiór różnych wrażeń jest najintensywniejszy.
Logopeda ma na celu pomóc dziecku już w chwili, kiedy pojawia się problem z oddychaniem, ssaniem, połykaniem, gryzieniem, żuciem, ruchami mimicznymi i artykulacyjnymi, a także w przypadku nieprawidłowości anatomicznych w obszarze ustno-twarzowym, nadwrażliwości lub niedowrażliwości na dotyk, czy też przy wzmożonym lub obniżonym napięciu mięśniowym, które wpływa na ułożenie całego ciała (także żuchwy i języka). Sprawdza, czy odruchy ze strefy ustno-twarzowej występują o prawidłowym czasie i nie są przetrwałe, ocenia rozwój funkcji przedjęzykowych i językowych, udziela wskazówek młodym mamom w jaki sposób prawidłowo karmić dziecko oraz rozwiewa ewentualne wątpliwości rodziców dotyczące rozwoju ich dziecka.
Dlaczego to wszystko jest tak istotne? Ponieważ jedna funkcja daje podstawy prawidłowego rozwoju kolejnej. Skupmy się na kilku przykładach.
Istotnym czynnikiem ryzyka zaburzeń funkcji pokarmowych i oddechowych jest wcześniactwo. Rozwój dzieci urodzonych przedwcześnie powinien być wspierany już od momentu narodzin. Skrócone życie płodowe wpływa na niedojrzałość ośrodkowego układu nerwowego oraz brak pełnej sprawności narządów odpowiedzialnych za przyjmowanie pokarmów, czy oddychanie. Również reakcje odruchowe mogą być bardzo niedojrzałe, co zaburza wykonywanie podstawowych czynności. Dzieci urodzone przedwcześnie są też bardziej narażone na zaburzenia oddychania. Bywa, że wymagają stosowania różnego rodzaju wsparcia oddechowego oraz odżywiania pozajelitowego w celu zabezpieczenia podstawowych czynności życiowych.
Innym ważnym czynnikiem zaburzającym podstawowe funkcje jamy ustnej są wady anatomiczne, z którymi dziecko przychodzi na świat. Może to być zbyt krótkie wędzidełko języka, które uniemożliwia prawidłowe ruchy masy języka, znacząco utrudnia ssanie, a w przyszłości także mowę; rozszczepy wargi, podniebienia, wyrostka zębodołowego, a także wady/zespoły genetyczne, które mają wpływ na budowę i funkcjonowanie narządów odpowiedzialnych za pobieranie pokarmu, oddychanie, a co za tym idzie mówienie.
Dzieci z nadwrażliwością dotykową przejawiają nieproporcjonalną w stosunku do bodźca reakcję. Są niespokojne, drażliwe, mają trudności z koncentracją uwagi. Może pojawiać się problem, żeby je ubrać, nakarmić, czy w ogóle dotknąć. Nadwrażliwość okolicy ust może być niekiedy skutkiem karmienia sondą. Możemy wówczas zaobserwować także nadaktywny odruch wymiotny. Dziecko, które jest niedostatecznie wrażliwe na bodźce dotykowe, zazwyczaj samo próbuje się dodatkowo stymulować poprzez drażnienie okolicy ust, uderzanie głową o ścianę, gryzienie warg, drapanie okolicy ust itp.
Nie bez znaczenia jest też sposób oddychania dziecka w czasie karmienia. Dziecko karmione piersią, nie przerywając ssania, oddycha przez nos, natomiast przyjmując pokarm przez smoczek, dziecko przerywa ssanie, aby nabrać powietrza przez usta. W krótkim czasie dochodzi do nawykowego oddychania przez usta, co powoduje częste zakażenia dróg oddechowych, deformacje zgryzu, wady artykulacyjne oraz nieprawidłowy sposób połykania (Stecko, 1994, s.18-19).
Jako kolejny przykład weźmy problemy ze ssaniem u noworodka, które uniemożliwiają prawidłowe pobieranie pokarmu. To z kolei przyczynia się m.in. do osłabienia mięśni warg i języka, które w przyszłości pracują także w trakcie mówienia.
Należy podkreślić, że są to bardzo mocno uproszczone przykłady, które mają na celu zobrazowanie siatki połączeń między jedną funkcją, a drugą, bowiem każde z wymienionych powyżej zaburzeń jest bardzo złożoną kwestią. Może mieć różne przyczyny i powodować liczne skutki.
Oddziaływanie terapeutyczne bez udziału rodziców często nie przynosi oczekiwanych rezultatów. To rodzice są ze swoim dzieckiem na co dzień, wykonują wszystkie zabiegi pielęgnacyjne, karmią je i organizują jego czas. Dlatego w codzienne czynności należy wpleść zabiegi usprawniające daną funkcję, zgodnie z instrukcjami przekazanymi przez terapeutę. Poinstruowanie rodziców w jaki sposób można zapobiec utrwalaniu się nieprawidłowości, niweluje występowanie u rodziców niekorzystnych mechanizmów, które często wynikały z niewiedzy i chęci niesienia pomocy. Każdy dotyk, kąpiel czy karmienie jest już stymulacją. Istotne, aby była ona jak najbardziej prawidłowa i korzystna rozwojowo.
Pamiętajmy, że w przypadku dziecka rozwijającego się prawidłowo i nie zagrożonego w sposób szczególny nieprawidłowościami, najlepszym miejscem rozwoju jest jego dom i podwórko. Najlepszymi „terapeutami” kochający rodzice, zaś najlepszą stymulacją codzienne zabiegi pielęgnacyjne, przebywanie z ludźmi, słuchanie i naśladowanie ich mowy, zabawa, ruch, a także dużo zdrowego snu.
Zobacz także: Które noworodki potrzebują opieki logopedy? oraz Badanie logopedyczne noworodka i niemowlęcia